p. ཤི། f. འཆི།
Biblical: to die. In the Bib. sense includes not only physical death, but spiritual death, or separation from God. 1) physical death: ང་ཁྱེད་མཉམ་དུ་འཆི་དགོས་ནའང་། even if I have to die with you (Mt. 26:35), མོ་ཡང་ཁོང་གི་ཞབས་དྲུང་དུ་འགྱེལ་ཏེ་ཤི་བ། she also fell at his feet and died (Acts 5:10), ནད་འདི་འཆི་བའི་རྒྱུ་མ་ཡིན། this sickness will not cause death (Jn. 11:4), འཆི་བ་མི་མྱོང་། will not experience death (Mk. 9:1), ཧེ་རོ་དེ་མ་ཤི་བའི་བར་དུ། until the death of Herod (Mt. 2:15); 2) figurative death: འཆི་བའི་ཡུལ་དང་གྲིབ་མ་ལ། །སྡོད་པ་རྣམས་ལ་འོད་ཤར་རོ། on those living in the land of the shadow of death a light has dawned (Mt. 4:16); 3) physically dead: ཁྱེའུ་ཆུང་འདིའི་སྲོག་ལ་བརྔམས་པ་རྣམས་ཤི་བས། those who sought this child's life are dead (Mt. 2:20), ཁོ་ཤི་ཡང་དད་པའི་སྒོ་ནས་ད་དུང་གཏམ་བྱེད་དོ། though he is dead, through faith he still speaks (Heb. 11:4), 4) figuratively dead: ངའི་བུ་འདི་ཤི་ནས་གསོན། this son of mine was dead and is alive again (Lk. 15:24).
Buddhist: Death is thought to be heralded by definite physical signs (JPG 341) and to be caused by exhaustion of one's karma, merit, or life force (JPG 342). For the Bst. layman, death is a transition to the next rebirth: ཤི་ཡང་གསོན་ཡང་ཚེ་འདིས་ཅི། །ཕྱི་མའི་ཆོས་ཙམ་འགྲུབ་ན་དེ་ག་རང་། whether you live or die right now, what does this life matter? Just practice dharma for the next life - that's the point (HTE 180). After death, the person's karmic stream must dwell in the intermediate state or བར་དོ། before taking rebirth: མི་ཤི་ནས་ཉིན་ཞག་བཞི་བཅུ་ཞེ་དགུའི་རིང་བར་དེར་འཁྱམས་ནས་སྡོད་ཀྱི་ཡོད་པར་བཤད་པས། དེའི་རིང་ལ་བར་དོའི་ལྷ་ཚོགས་ཞི་བ་དང་ཁྲོ་བོ་མང་པོ་མཐོང་སྣང་དུ་འཇིགས་སྐྲགས་སྐྱེད། it is said that when someone dies, they must wander [in the bardo] for 49 days, and during that time, they are terrified by the appearance of [various gods] of the bardo (DPD). The concept of death is intimately linked with rebirth and the action of karma, as seen in the following story: སྔ་མ་མི་ཚང་ཞིག་གི་རྒྱབ་ཏུ་ཆུ་རྫིང་ཡོད་པ་དང་། དེའི་པ་ཡས་རྫིང་དེའི་ནང་ནས་རྟག་པར་ཉ་བསད་ནས་ཟ་གི་ཡོད་པ་རེད། པ་ཕ་ཤི་ནས་སྔར་ཉ་ལ་ཆགས་པའི་དབང་གིས་རྗེས་སུ་ཁང་པའི་རྒྱབ་ཀྱི་རྫིང་དེར་ཉ་ལ་སྐྱེས། ཨ་མ་དེ་མི་ཚང་ལ་ཆགས་བའི་སྟོབས་ཀྱིས་ཤི་ནས་མི་ཚང་དེའི་ཁྱི་རུ་སྐྱེས། མི་ཚང་གི་དགྲ་ལྟེ་བ་དེ་མི་ཚང་གི་མནའ་མ་ལ་ཆགས་ཏེ་ཤི་བའི་རྗེས་སུ་མནའ་མ་དེའི་པུ་གུར་སྐྱེས་བྱས་ཡོད་དུས། ཉིན་གཅིག་མི་ཚང་གི་ཆུང་མའི་ཁྱོ་ག་དེས་ཁོ་རང་གི་ཕ་ཁང་རྒྱབ་ཀྱི་རྫིང་དུ་ཉར་སྐྱེས་པ་དེ་བསད་ནས་ཉ་ཤ་བཟས། ཁོ་རང་གི་ཨ་མའི་སྐྱེ་བ་ཁྱི་དེས་ཉ་རུས་ཟ་སྟངས་བྱེད་དུས་ཁྱི་དེ་བརྡུངས་པ་དང་། ཁོ་རང་ཚོའི་དགྲའི་སྐྱེ་བ་པུ་གུ་དེ་པང་དུ་འཁྱེར་ནས་གང་མིན་ཚད་ཀྱིས་བྱམས་པོ་བྱས་ཏེ་བསྡད་ཡོད་པ་རེད། དེ་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱི་ཉན་ཐོས་ཤ་རིའི་བུ་ཞུ་བ་དེས་མངོན་མཁྱེན་གྱིས་གཟིགས་ནས་འདི་འདྲ་ཟེར་གསུངས་པ་རེད། ཕ་ཤ་ཟ་ཞིང་མ་ལ་འཚོག བསད་པའི་དགྲ་བོ་པང་དུ་ཁུར། ཆུང་མས་ཁྱོ་ཡི་རུས་པ་འཆའ། འཁོར་བའི་ཆོས་ལ་གད་མོ་བྲོ། (TRC 259) Once there was a pool in the back of a family's house, and the father of the family was constantly killing and eating the fish in that pool. When the father died, on account of his former attachment to fish, he was born as a fish in the pool behind the house. The mother, because of the force of her attachment to the family, was reborn as the family dog. The principal enemy of the family was attached to the family's daughter in law. When this had occurred, one day the husband of the daughter in law killed his father who had been born as a fish in the pool and ate the flesh. The mother who had been born as a dog was beaten when she tried to eat the fish bones; their enemy who was born as an infant, they carried on their lap and fondled affectionately without any measure. Then a disciple of the Buddha named Sariputra, seeing with his supernatural knowledge, said: "A father's flesh is eaten and a mother beaten, a mortal enemy carried on the lap, a wife gnaws her husband's bones; the law of the round [i.e. karma] draws a laugh." Death is a frequent topic in the preaching of the lamas, and a common subject of meditation: སྐྱེ་རྒ་ན་འཆིའི་སྡུག་བསྔལ། the sufferings of birth, old age, sickness, and death (SGN 7), འཆི་འཕོ་བ་དང་སྐྱེ་བ་མཁྱེན་པའི་སྟོབས། the power of knowing deaths and births - one of the powers of the Buddhas (KBT 76), སེམས་ཅན་ཤི་བ། the death of a living creature (TRC 94), འཆི་བའི་ཚེ་ཆོས་མ་གཏོགས་གང་གིས་ཀྱང་མི་ཕན་པ། at the time of death, nothing but dharma can help (TRC 225), འཆི་བ་མི་རྟག་པ། the impermanence of death (TRC 226), འཆི་ལྟས་ལྔ། the five signs of the impending death of a god (TRC 272), ཤི་བའི་འོག་ཏུ་གང་དུ་སྐྱེ་བ། where they will be born after death (TRC 273), འཆི་བའི་འཇིགས་པ་ལས་ཐར་ཐབས་མེད། no way of escape from the fear of death (SGN 20).
Proverbs: 1) རྒྱལ་པོ་གསེར་ཁྲིའི་སྟེང་དུ་བཞུགས་པ་དང་། སྤྲང་ཕྲུག་བེན་པོའི་འོག་ཏུ་སྡོད་པ་གཉིས། མི་རྟག་འཆི་བ་བྱུང་དུས་འདྲ་འདྲ་རེད། as far as death is concerned, there is no difference between a king on his throne and a beggar; both will die (KPU 6); 2) འདི་ཕྱི་གཉིས་ཀྱི་དབུ་འཕང་མཐོ་དགོས་ན། མི་རྟག་འཆི་བ་མ་བརྗེད་ཐུགས་ལ་ཞོག if you want to have reputation here and hereafter, always remember death (KPU 16). See also: list of Euphemisms, below.
p. འགྲོངས། or གྲོང་། [hon.], [var. གྲོངས། འགྲོང་། or བཀྲོངས།]
Biblical: to die: 1) physical death: གཙོ་བོ་ལ་དད་ཅིང་འགྲོངས་པ་རྣམས་བདེའོ། blessed are the dead who die in the Lord (Rev. 14:13), ཁོང་བཀྲོང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ཅིའང་མ་བརྙེད། they found no proper ground for a death sentence (Acts 13:28), གྲོངས་པ་ཙམ་དུ་བཀའ་འབངས་མཛད། became obedient to death (Phil. 2:8), རྒྱང་ཤིང་ཁར་བཀྲོངས་པ་ཡིན། put him to death on the cross (Acts 2:23); 2) figurative death: ཡེ་ཤུའི་གྲོངས་པ་དེའང་རྟག་ཏུ་རང་གི་ལུས་ནང་འཁུར་རོ། we always carry around in our body the death of Jesus (2 Cor. 4:10); 3) physically dead: གྲོངས་ཟིན་པ་ལ་པི་ལ་ཏུ་ངོ་མཚར་དུ་གྱུར་ཏེ། Pilate was surprised to hear that he was already dead (Mk. 15:44), གྲོངས་པ་ཡིན་བསྙམས་ནས། thinking [he] was already dead (Acts 14:19).
Buddhist: གཞན་རྣམས་ས་ཆུ་མ་འཕྲོད་པས་གྲོངས། the other [monks] died of unsuitable conditions (TRC 116), ཡུམ་སྒྱུ་མ་ལྷ་མཛེས་གྲོངས། the Buddha's mother died (SGN 2).
p. བསད་པ། f. གསད་པ། imp. སོད།
Biblical: to kill, to put out or extinguish: 1) to die: གསོད་འོས་སོ། he must die [lit. worthy of being killed] (Jn. 19:7), གསོད་རྒྱུའི་མི་དང་འདྲ་བར། like men condemned to die (1 Cor. 4:9); 2) death: (put to death) གསོད་པའི་ཁྲིམས་གཅད་ནས། condemn him to death (Mt. 20:18), ཁོང་ཚོ་གསོད་པར་འདོད་དོ། wanted to put them to death (Acts 5:33); 3) dead: མོའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་གསོད་པར་བྱའོ། I will strike her children dead (Rev. 2:23).
Buddhist: སེམས་ཅན་གསོད་པ། killing animals (TRC 152); see also kill.
Biblical: those who have died, the dead: ནད་པ་གསོས། གཤིན་པོ་སློང་། heal the sick, raise the dead (Mt. 10:8), ཁྲུས་གསོལ་མཁན་ཡོ་ཧ་ནན་གཤིན་པོའི་ཁྲོད་ནས་ལངས་ཏེ། John the Baptist has been raised from among the dead (Mk. 6:14), མི་གཅིག་གི་རྐྱེན་གྱིས་གཤིན་པོ་ལས་ལང་བའང་བྱུང་ངོ་། by one man also came the resurrection from the dead (1 Cor. 15:21), གསོན་གཤིན་གཉིས་ཀྱི་ཞལ་ཆེ་གཅོད། judge the living and the dead (1 Pet. 4:5).
Buddhist: གཤིན་པོའི་དགེ་རྫོགས་ངང་ནས། consumating all positive actions done for the sake of the dead (HTE 186).
Cognates: 1) གཤིན་རྗེ། the Bst. Lord of Death, often depicted as holding the "wheel of life" འཆི་བདག་གཤིན་རྗེའི་ཞགས་པའི་འཆིང་བ། bound up by the Lord of Death (SGN 7), 2) གཤིན་རྒྱལ་སྐར་མ། the planet Pluto.
p. བཏང་། f. གཏང་། imp. ཐོང་།
Biblical: to give up one's life voluntarily: ཡེ་རུ་ཤ་ལེམ་དུ་སྲོག་གཏོང་བ་ལའང་གྲལ་སྒྲིག་ཡོད། I am ready to die in Jerusalem (Acts 21:13), མི་བཟང་པོ་ཞིག་གི་ཕྱིར་སྲོག་གཏོང་། to die for a righteous man (Rom. 5:7). An honorific form of this construction would be སྐུ་སྲོག་ཕུལ་བ། to give life ཁོང་རང་གི་སྐུ་སྲོག་ཕུལ་བའི་སྒོ་ནས། by giving up the life of his Son (Rom. 5:10 SV).
Buddhist: There are many examples of self-sacrifice in the Bst. scriptures (see sacrifice): ཆོས་ཀྱི་ཕྱིར་ལུས་སྲོག་བཏང་། to give up one's life for the sake of the doctrine (TRC 154).